Nga: Henry Miller
Përktheu: Granit Zela
Knut Hamsuni tha njëherë e një kohë, duke iu përgjigjur një pyetësori, se ai shkruante për të vrarë kohën. Mendoj se edhe nëse ishte i sinqertë në formulimin e përgjigjes, po mashtronte veten. Shkrimi, si vetë jeta, është udhëtim zbulues. Aventura është metafizike, një mënyrë për t’iu qasur jetës në mënyrë të tërthortë, për të rrokur vështrim total dhe jo të pjesshëm të universit. Shkrimtari jeton midis botëve, asaj së epërmes dhe së ulëtës. Ai niset për rrugë që, më në fund, të bëhet vetë rruga. Jam nisur nga kaosi dhe errësira absolute, nga moçali i ideve, emocioneve dhe përvojave.
Edhe tani nuk e quaj veten shkrimtar, në kuptimin e zakonshëm të fjalës. Jam një njeri që tregon historinë e jetës së vet, proces që duket gjithnjë e më i pashtershëm ndërsa shkruaj, ashtu si evolucioni i botës është pa fund. Është kthim përmbys, udhëtim përmes përmasave X, me rezultatin që diku përgjatë rrugës zbulojmë se ajo që du-het të tregojmë nuk është edhe aq e rëndësishme sesa vetë të treguarit në vetvete. Është kjo cilësi e artit, para së gjithash, që i jep ngjyresë metafizike, e shpie përtej kohës dhe hapësirës dhe e përqendron ose e integron atë në tërë procesin kozmik. Kjo cilësi e artit është “terapeutike”, domethënie, paqëllimshmëri, pafundësi.
Që nga fillimi isha gati plotësisht i vetëdijshëm se nuk ekziston asnjë qëllim. Nuk shpresoj ta përqafoj kurrë të tërën, por thjesht të jap në çdo fragment të veçantë, në secilën vepër, ndjenjën e tërësisë ndërsa shkruaj, sepse gërmoj gjithnjë e më thellë në jetë, gërmoj gjithnjë e më thellë në të kaluarën dhe të ardhmen. Me pafundësinë si epiqendër zhvillohet një siguri që është më e madhe se bindja apo besimi. Bëhem kësisoj gjithnjë e më shumë shpërfillës ndaj fatit tim si shkrimtar, dhe gjithnjë e më shumë i sigurt për fatin tim si njeri.
Fillova të shqyrtoj me kujdes stilin dhe teknikën e atyre që dikur pëlqeja shumë dhe adhuroja: Niçes, Dostojevskit, Hamsunit, madje edhe Tomas Manit, të cilin sot nuk e shoh si fabrikues të aftë historish, por tullaxhi, hajvan apo kalë karroce të frymëzuar. Imitova çdo stil me shpresën për të gjetur çelësin e sekretit mundues se si të shkruaja.
Më së mbrami preka fundin. Ishte në një gjendje të pashpresë dhe dëshpërimi, të cilën pak njerëz e kanë provuar, sepse nuk kishte ndarje mes meje si shkrimtar dhe si njeri: të dështoja si shkrimtar, do të thoshte të dështoja si njeri. Dhe dështova. Kuptova se nuk isha asgjë, madje më pak se asgjë, minus asgjë. Ishte kjo koha kur gjendesha në mes të detit të vdekur Sargas, në njëfarë mënyre, kur unë fillova vërtet të shkruaja. E fillova nga e para, duke flakur gjithçka nga vetja, madje edhe ata shkrimtarë që më pëlqenin. Menjëherë e dëgjova zërin tim dhe u magjepsa nga fakti që ishte zë i veçantë, i dallueshëm, unik, ai më bëri të mos heq dorë.
Nuk kishte rëndësi për mua nëse ajo që kisha shkruar mund të cilësohej si e pavlerë. E mira dhe e keqja nuk ishin më pjesë e fjalorit tim. U hodha drejt e në fushën e estetikës, në mbretërinë jomorale, joetike, joutilitare të artit. Vetë jeta ime u bë vepër arti. Kisha gjetur zërin, isha përsëri njësh me të tërën. Kjo përvojë ngjante shumë me atë që lexojmë për jetën e rishtarëve të besimit Zen. Dështimi im i madh u kthye në grumbullim përvoje në garë. Më duhej të mbushesha plot me njohuri, të kuptoja kotësinë e gjithçkaje, të thyeja, të bëja copë e çikë gjithçka, të bija në dëshpërim, pastaj të isha i përulur, ta pastroja veten duke shtrydhur gjithçka si sfungjeri, për të ripërtërirë origjinalitetin tim. Më duhej të arrija në zgrip dhe më pas të hidhja hapin më të rëndësishëm në errësirë.
Po flas tani për Realitetin, por e di që nuk ka ndonjë mënyrë të arrish tek ai, aq më pak me anë të shkrimit. Mësoj më pak dhe kuptoj më shumë. Mësoj në një mënyrë tjetër, më të nëndheshme. Fitoj gjithnjë e më shumë dhuratën e së menjëhershmes. Zhvilloj aftësinë për të perceptuar, kuptuar, analizuar, sintetizuar, kategorizuar, informuar, artikuluar, të gjitha në të njëjtën kohë. Elementi strukturor i gjërave zbulohet më lehtë nga syri im. Përjashtoj të gjitha interpretimet krejt të qarta: me shtimin e së thjeshtës shtohet edhe misteri. Ajo që di unë priret të bëhet gjithnjë e më e pathënshme. Jetoj me bindje, bindje e cila nuk varet nga provat e besimit. Jetoj plotësisht për veten time, pa më të voglin delir për veten apo egoizëm.
Jetoj ditët e jetës sime dhe kësisoj prish skemën e gjërave. Çoj më tej zhvillimin, pasurimin, evolucionin dhe prapavajtjen e kozmosit, çdo ditë, në çdo mënyrë. Jap gjithçka që kam për të dhënë, me vullnet të plotë, dhe marr aq sa mund të gëlltis. Jam princ dhe pirat në të njëjtën kohë. Jam shenja e barazimit, homologu shpirtëror i shenjës së Peshores, e cila u bë pjesë e shenjave të zodiakut origjinal duke ndarë Virgjëreshën nga Akrepi. Kam kuptuar se ka mjaft hapësirë në botë për këdo, për thellësitë e mëdha ndërhapësinore, universet e mëdha të egove, ishujt e mëdhenj të korrigjimit, për këdo që arrin të ketë individualitetin e vet. Në sipërfaqe, aty ku gjëmojnë betejat historike, ku çdo gjë interpretohet në aspektin e parasë dhe të pushtetit, aty mund të ketë turma, por jeta fillon vetëm kur dikush futet poshtë sipërfaqes, kur heq dorë nga lufta, kur zhytesh dhe zhdukesh nga sytë. Tani mund të shkruaj po aq lehtë sa të mos shkruaj. Nuk ka më detyrim, as ndonjë aspekt terapeutik të shkrimit për mua. Çfarëdo që bëj, e bëj vetëm e vetëm nga gëzimi. I lëshoj frytet siç bien nga pema kur janë të pjekura.
Ajo që lexuesi ose kritiku i zakonshëm bën me to, nuk është shqetësimi im. Nuk po përcaktoj vlerat. I nxjerr jashtë dhe i ushqej. Asgjë tjetër. Kjo gjendje e indiferencës sublime është zhvillim logjik i jetës egocentrike. E kam përjetuar problematikën shoqërore duke vdekur. Problemi i vërtetë nuk është të kesh marrëdhënie të mira me fqinjin apo të kontribuosh në zhvillimin e vendit, por të zbulosh fatin tënd, të jetosh një jetë në përputhje me ritmin tejet të përqendruar kozmosit, për të përdorur fjalën “kozmos’ me guxim, për të përdorur fjalën “shpirt”, për t’u marrë me gjërat “shpirtërore” dhe për të shmangur përkufizimet, alibitë, përligjjet, detyrat. Parajsa është kudo dhe në çdo rrugë, nëse ti këmbëngul aq sa duhet, aty do të mbërrish. Mund të shkosh përpara vetëm duke shkuar prapa dhe pastaj anash dhe pastaj lart dhe pastaj poshtë. Nuk ka përparim, por lëvizje të përhershme, zhvendosje, e cila është rrethore, spirale dhe e pafundme. Çdo njeri ka fatin e vet. E vetmja domosdoshmëri që duhet përmbushur është ta pranosh fatin, pavarësisht se ku të çon.
Nuk e kam idenë më të vogël se si do të jenë librat e mi të ardhshëm, madje edhe ai që do të shkruhet së shpejti. Listat dhe planet e mia janë lloji më i shkurtër i udhëzuesve: i flak me dëshirë, i shpik, i shtrembëroj, i ndërroj, i gënjej, i fryj, i zmadhoj, i përziej dhe i ngatërroj si ta kem gjendjen shpirtërore. U bindem vetëm instinkteve dhe intuitës. Nuk di asgjë paraprakisht. Shpesh shkruaj gjërat që nuk i kuptoj, i sigurt se më vonë do të bëhen të qarta dhe me kuptim për mua. Kam besim te njeriu që shkruan, te vetja, te shkrimtari brenda meje. Nuk u besoj fjalëve, qofshin ato të qëndisura prej një mjeshtri. I besoj gjuhës, e cila është diçka përtej fjalëve, të cilat veçse krijojnë një iluzion të saj. Fjalët nuk ekzistojnë më vete, veçse në mendjet e studiuesve, etimologëve, filologëve etj. Fjalët e shkëputura nga gjuha janë gjëra të vdekura dhe nuk tregojnë asnjë sekret. Shkrimtari shpërfaqet nëpër-mjet stilit, gjuhës që ai ka krijuar për vete.
Për njeriun me zemër të bardhë besoj se çdo gjë është e qartë si drita e diellit, madje edhe shkrimet e lashta më ezoterike. Për një njeri të tillë gjithmonë ka mister, por misteri nuk është i tillë, është logjik, natyral, i paracaktuar dhe i pranuar pa asnjë dyshim. Të kuptuarit nuk është depërtim te misteri, por pranim, të jetuarit me të, të jetuarit i lumtur me të, nëpërmjet tij dhe prej tij. Do të doja që fjalët e mia të rrjedhin së bashku në të njëjtën mënyrë që rrjedh bota, siç rrëshqet një gjarpër midis përmasash të pallogaritshme, nëpër kënde, gjerësi, klima dhe kushte të ndryshme atmosferike. E pranoj a priori paaftësinë për ta realizuar një model të tillë të përkryer. Kjo nuk më shqetëson aspak. Në fund fare, vetë bota është e mbarsur me dështimin, manifestimi i shkëlqyer i papërsosmërisë, i ndërgjegjes së dështimit. Sapo ta kuptojmë këtë, dështimi vetëzhduket. Ashtu si shpirti parak i universit, ashtu si Absolutja e palëkundshme, Njëshi, Gjithëkrijuesi, po ashtu edhe artisti, shprehet katërçipërisht nëpërmjet papërsosmërisë. Është lënda e jetës, vetë shenja e të jetuarit.
Kushdo i afrohet zemrës të së vërtetës, e cila mendoj se është qëllimi përfundimtar i shkrimtarit, aq sa arrin të pushojë së luftuari, aq sa arrin ta braktisë vullnetin. Shkrimtari i madh është simbol i vërtetë i jetës, i së papërsosurës. Ai lëviz me lehtësi, duke krijuar iluzionin e përsosmërisë, nga një qendër e panjohur e cila sigurisht nuk është qendra e trurit, por që pa dyshim është qen-dër, një qendër e lidhur me ritmin e tërë universit dhe rrjedhimisht, po aq e fuqishme, e fortë, e patundur, e qëndrueshme, sfiduese, anarkike, e paqëllimtë, si vetë universi. Arti nuk të mëson asgjë, përveç domethënies së jetës. Vepra e madhe duhet të jetë në mënyrë të pa-shmangshme e paqartë, me përjashtim të shumë pak njerëzve, për ata që ashtu si vetë autori, zhyten në mistere. Komunikimi atëherë është dytësor, vazhdimësia është më e rëndësishmja. Vetëm një lexues i mirë nevojitet për këtë.
Nëse unë jam revolucionar, siç është thënë, kjo ndodh pa vetëdije. Nuk jam në revoltë kundër rendit botëror. “Unë revolucionarizoj, – siç tha Blaise Cendrars-i – për vete”. Ka një ndryshim. Mund të jetoj gjithashtu sipas asaj që besoj, njëlloj sipas asaj që kundërshtoj. Në të vërtetë, besoj se jam mbi këto dy shenja, duke siguruar një raport mes tyre që shpreh veten në mënyrë joetike, me shkrim. Besoj se duhet të kalohet përtej sferës dhe ndikimit të artit. Arti është vetëm një mënyrë të jetuari një jetë më të begatë. Nuk është jeta në vetvete më e begatë. Ajo thjesht tregon mënyrën, diçka që anashkalohet jo vetëm nga publiku, por shumë shpesh nga vetë artisti. Duke u kthyer në cakun e mbramë, ai mposht vetveten.
Shumica e artistëve e mposhtin jetën duke u për-pjekur ta rrokin atë. Ata e kanë prekur fundin. Është bindja ime se i gjithë arti do të zhduket një ditë. Por artisti do të mbetet dhe vetë jeta nuk do të bëhet “art”, por arti do ta gllabërojë. Në asnjë kuptim të vërtetë nuk jemi ende gjallë. Nuk jemi më kafshë, por nuk jemi ende njerëz. Që në agim të artit çdo artist i madh e ka parashtruar këtë për ne, por pak janë ata që e kanë kuptuar. Sapo arti pranohet me të vërtetë, ai pushon së qeni. Është vetëm zëvendësues, gjuhë simbolike, për diçka që mund të kapet drejtpërdrejt. Por, për t’u bërë e mundur, njeriu duhet të bëhet plotësisht fetar, jo besimtar, por aktivist kryesor, një zot në realitet dhe në vepër. Bëhet i tillë në mënyrë të pashmangshme. Dhe nga të gjitha kthesat përgjatë kësaj rruge arti është më i lavdishmi, më i begati, më udhëzuesi. Artisti, i cili bëhet plotësisht i vetëdijshëm, për rrjedhojë, pushon së qeni. Dhe prirja është drejt vetëdijes, drejt asaj vetëdije të verbuar në të cilën asnjë formë e tashme e jetës me gjasë nuk mund të lulëzojë, madje as arti.
Për disa kjo ngjan si mistifikim, por është deklaratë e ndershme e bindjeve të mia të tanishme.
Natyrisht, duhet të kihet parasysh se ekziston mospërputhje e pashmangshme ndërmjet së vërtetës së realitetit dhe asaj që mendon, madje edhe për veten, por duhet gjithashtu të kihet parasysh se ekziston mospërputhje e barabartë midis gjykimit të një tjetri dhe së njëjtës së vërtetë.
Nuk ka dallim jetik mes subjektives dhe objektives. Çdo gjë është e gënjeshtërt dhe pak a shumë transparente. Të gjitha fenomenet, duke përfshirë njeriun dhe mendimet e tij për veten, nuk janë asgjë më shumë se një alfabet i lëvizshëm dhe i ndryshueshëm.
Nuk ka fakte të qëndrueshme ku të mbështetemi.
Kështu, te shkrimi, edhe nëse shtrembërimet dhe shformimet e mia janë të qëllimshme, ato nuk janë domosdoshmërisht më pak pranë së vërtetës së gjërave.
Mund të jesh absolutisht i vërtetë dhe i sinqertë edhe pse, pa dyshim, gënjeshtari më i madh. Trillimi dhe sajesa janë pëlhura e njëmendtë e jetës.
E vërteta nuk shqetësohet aspak nga trazimet e dhunshme të shpirtit.
Pra, çfarëdo efekti që unë mund të arrij me anë të mjeteve teknike, ato nuk janë kurrë thjesht rezultat i teknikës, por regjistrimi shumë i saktë nga gjilpëra ime sizmografike e përvojave të trazuara, të shumëllojshme, të mistershme dhe të pakuptueshme, të cilat i kam përjetuar dhe të cilat në procesin e shkrimit janë përjetuar përsëri, ndryshe, ndoshta edhe më të trazuara, më të mistershme, më të pakuptueshme.
I ashtuquajturi thelbi i fakteve të pakundërshtueshme, që formon pikën e nisjes dhe ndreqjes, është ngulitur thellë tek unë.
Nuk mund ta humbja, ta ndryshoja, ta fshihja, sado që të përpiqem.
Megjithatë, ai ndryshohet, ashtu siç ndryshon fytyra e botës, me çdo çast që marrim frymë. Për të regjistruar, duhet të krijojmë iluzion të dyfishtë të vendndaljes dhe rrjedhës. Është ky mashtrim i dyfishtë, i cili jep iluzionin e së rrejshmes, kjo gënjeshtër, kjo maskë fluturake, e shndërrueshme, thelbi i artit.
Njëri hedh spiranca në rrjedhë, tjetri e pranon mas-kën e gënjeshtrës për të zbuluar të vërtetën. Shpesh kam menduar se do të doja që të vinte dita kur do të shkruaja një libër që shpjegon se si kam shkruar pjesë të librave të mi, apo thjesht një fragment.
Besoj se mund të shkruaja një libër goxha të madh për vetëm një paragraf të vogël të zgjedhur në mënyrë të rastësishme nga vepra ime.
Një libër për fillesën, zanafillën, shndërrimin, lindjen, për kohën mes lindjes së idesë dhe regjistrimit të saj, kohës që duhej për ta shkruar, mendimet që kisha midis kohëve ndërsa e shkruaja, ditët e javës, gjendjen e shëndetit, gjendjen e nervave, ndërprerjet që ndodhën, ato me vullnetin tim dhe ato që ishin të detyrueshme, larmitë e shprehjes që u trajtësuan gjatë procesit të shkrimit, ndryshimet, pikën ku e lashë, kur iu riktheva shkrimit, duke e ndryshuar plotësisht linjën fillestare, ose pikën ku me shkathtësi ndalova, si një kirurg që bën më të mirën e mundshme në një operacion të pasuksesshëm, duke synuar të kthehem dhe të rifilloj më vonë, por duke mos e bërë kurrë këtë, ose duke iu rikthyer dhe duke e vazhduar linjën në mënyrë të pandërgjegjshme pasi shkrova disa libra të tjerë kur kujtesa e atij shkrimi ishte zhdukur krejtësisht.
Ose mund të krahasoj një fragment me një tjetër, fragmente të cilat syri i ftohtë i kritikut i merr si shembuj të kësaj apo asaj duke i bërë njësh.
Kritikët me mendje analitike i përdorin për të treguar se si një shkrim dukshëm i lehtë për t’u shkruar u arrit me mundim të madh, kurse një tjetër fragment tjetër, i vështirë, si labirint, u shkrua sa hap e mbyll sytë, si puhi ere apo shpërthim shkulmash uji të ngrohtë.
Ose mund të tregoja se si një fragment fillimisht u formua vetë kur rrija shtrirë në shtrat, si u shndërrua kur u ngrita, dhe sërish si u shndërrua përsëri në çastin e uljes për ta shkruar. Ose mund të mbushja bllokun e shënimeve për të treguar se si nxitësi më i largët, më i sajuari, krijoi një lule të ngrohtë si jeta.
Mund të shkruaja fjalë të caktuara, të zbuluara nga këto kthesa të rrezikshme ndërsa këmbeheshin faqet e një libri, të tregoja se si u shkruan, por kush në botë mund ta marrë me mend se si, me çfarë mënyre, do të shkruheshin?
Të gjithë kritikët që shkruajnë për një vepër arti, edhe kur e bëjnë më së miri, edhe kur janë shumë të saktë, bindës, të besueshëm, edhe kur e bëjnë këtë gjë me shumë dashuri, gjë që ndodh rrallë, nuk japin asgjë krahasuar me mekanizmat e vërtetë të procesit, gjenetikën e vërtetë të një vepre arti.
Më kujtohet vepra ime, jo fjalë për fjalë, sigurisht, por në një mënyrë më të saktë dhe të besueshme, e tërë vepra ime i ngjan tani një terreni ku kam bërë një sondazh të plotë gjeodezik, jo nga tryeza, me stilolaps dhe vizore, por me prekje, duke u rrëzuar hundë e buzë, barkas, dhe duke u zvarritur mbi tokë centimetër për centimetër, për një periudhë të pafundme kohe në të gjitha llojet e motit.
Me pak fjalë, jam po kaq afër veprës tani sa kur isha në aktin e shkrimit, ndoshta më afër. Përfundimi i një libri nuk ishte asgjë më shumë se lëvizje e thjeshtë e trupit. Fundi i librit mund të ishte në mijëra mënyra të ndryshme.
Asnjë pjesë e vetme nuk është përfunduar përgjith-monë: mund ta rifilloj rrëfimin në çdo moment, të vazhdoj, të hap kanale, tunele, ura, shtëpi, fabrika, ta populloj me banorë, faunë dhe florë tjetër, të gjitha njësoj të vërteta.
Realisht, nuk kam asnjë fillim dhe fund. Ashtu si jeta fillon në çdo moment, nëpërmjet një veprimi të kryer, ashtu fillon edhe vepra.
Por çdo fillim, qoftë nga libri, faqja, paragrafi, fjalia apo fraza, shënon një lidhje jetësore dhe është vitaliteti, qëndrueshmëria, pakohësia dhe ndryshueshmëria e men-dimeve dhe ngjarjeve tek të cilat rikthehem përsëri çdo herë.
Çdo varg dhe fjalë është e lidhur ngushtë vetëm me jetën time, qoftë formën e veprimit, ngjarjes, faktit, mendimit, emocionit, dëshirës, shmangies, zhgënjimit, ëndrrës, fantazisë, trillit, madje edhe asgjëtë e papërfun-duara që pluskojnë në tru si fije të këputura të një rrjete merimange.
Nuk ka asgjë të vërtetë të paqartë ose të parëndë-sishme, madje edhe asgjëtë janë të mprehta, të ashpra, të përcaktuara, të qëndrueshme.
Ashtu si merimanga, i kthehem sërish dhe sërish detyrës, i vetëdijshëm se rrjeta që po tjerr është bërë nga vetë thelbi im, se nuk do të më lërë në baltë kurrë, as nuk do të mbaroj.
Në fillim kisha ëndrra për ta rivalizuar Dostojevskin.
Shpresoja t’i jepja botës një luftë të madhe shpirtërore në formë labirinti, e cila do ta rrënonte atë.
Por, shpejt kuptova se kisha shkuar në një pikë më tej se ajo e Dostojevskit, më tej në kuptimin e zvetënimit.
Me ne problemi i shpirtit është zhdukur, ose më mirë të themi na paraqitet nën një maskë të çuditshme kimike të shformuar.
Kemi të bëjmë me elemente kristalore të shpirtit të shpërbërë dhe të rrënuar.
Piktorët modernë e shprehin këtë rrethanë ose gjendje ndoshta edhe më me forcë sesa shkrimtari: Pikaso është shembulli i përsosur i asaj që dua të them.
Për mua, ishte krejt e pamundur të mendoja se mund të shkruaja romane; njësoj e pamendueshme për të ndje-kur rrugët e ndryshme qorre të përfaqësuara nga lëvizjet e ndryshme letrare në Angli, Francë dhe Amerikë.
U ndjeva i detyruar, ta themi ndershmërisht, të merrja elementet e ndryshme, të shpërndara, të jetës sonë – jetës shpirtërore, jo jetës kulturore – dhe t’i ndryshoja me anë të mënyrës sime vetjake, duke përdorur egon time të shkatë-rruar dhe të shpërndarë pa mëshirë dhe pa mend, siç bëja me objekte të flakura dhe të padobishme të botës përreth.
Nuk kam ndier kurrë asnjë kundërshti ose ankth për anarkinë e përfaqësuar nga format mbizotëruese të artit; përkundrazi, gjithmonë kam përshëndetur ndikimet e përhapura.
Në një epokë ku mbizotëron shpërbërja, asgjësimi duket si virtyt, madje një detyrim moral.
Jo vetëm që kurrë nuk kam ndier dëshirën më të vogël për të ruajtur, përforcuar ose mbështetur ndonjë gjë, por mund të them se gjithmonë e kam parë rrënimin si shprehje të mrekullueshme dhe të pasur të jetës si rritje.
Mendoj se edhe duhet të rrëfej gjithashtu se kisha shtysën e brendshme për të shkruar, sepse doli të jetë i vetmi shteg i hapur për mua, detyra e vetme e denjë për fuqitë e mia. Kisha provuar sinqerisht të gjitha rrugët e tjera për te liria.
Kisha dështuar me vullnetin tim në të ashtuquajturën botë të realitetit, jo një dështim për shkak të mungesës së aftësisë.
Shkrimi nuk ishte “arratisje”, mjet për të shmangur realitetin e përditshëm, përkundrazi, kjo nënkuptonte një zhytje akoma më të thellë në pishinën e njelmët, zhytje në burimin ku ujërat vazhdimisht gurgullonin, ku kishte lëvizje dhe llokoçitje të përhershme.
Duke hedhur një vështrim pas në karrierën time, e shoh veten si person i aftë për të kryer pothuajse çdo detyrë, çdo profesion. Ishte monotonia dhe shtepërsia e shtigjeve të tjera që më çuan në dëshpërim.
Kërkova një fushë në të cilën mund të isha edhe zot edhe skllav në të njëjtën kohë: bota e artit është e vetmja fushë e tillë. I hyra pa ndonjë talent të dukshëm, krejt si rishtar, i paaftë, i çuditshëm, memec, gati i paralizuar nga frika dhe shqetësimi.
Duhej t’i vendosja tullat mbi njëra-tjetrën, shkruaja miliona fjalë në letër para se të shkruaja një fjalë të vërtetë, autentike, të nxjerrë me guxim nga vetja.
Lehtësia në të folur ishte e metë dhe në këtë aspekt, kisha të gjitha veset e njeriut të arsimuar.
Duhej të mësoja të mendoja, të ndieja dhe të shihja në një mënyrë krejtësisht të re, në mënyrë të paarsimuar, në mënyrën time, e cila është gjëja më e vështirë në botë. M’u desh të hidhem në të tashmen, duke e ditur se ndoshta do të fundosem.
Pjesa më e madhe e artistëve zhyten duke pasur rro-tull kamerdare shpëtimi në brez dhe shumë shpesh është kjo kamerdare shpëtimi që nuk i lejon të zhyten.
Askush nuk mund të mbytet në oqeanin e realitetit kur me vullnetin e vet e pengon këtë përvojë.
Çdo përparim në jetë nuk vjen nëpërmjet përshtatjes, por nëpërmjet guximit, duke iu bindur thirrjes së verbër.
“Asnjë guxim nuk është fatal”, – ka thënë René Crevel, një frazë që nuk do ta harroj kurrë.
E gjithë logjika e universit gjendet në guxim, domethënë në krijimin nga thuajse hiçi.
Në fillim, ky guxim gabimisht ngatërrohet me vullnetin, por me kalimin e kohës, vullneti ia lëshon vendin procesit automatik i cili sërish zëvendësohet nga një siguri e re e cila nuk ka të bëjë me dijen, aftësitë, teknikën ose besimin.
Duke guxuar arrihet në pozicionin e mistershëm X të artistit dhe është pikërisht ky ankorim që askush nuk mund ta përshkruajë me fjalë, por ende ekziston dhe del nga çdo rresht që është shkruar. /Gazeta “ExLibris”/
